Θουκυδίδης (02)

Ο Θουκυδίδης βλέπει καθαρά τη σύνδεση που υπάρχει ανάμεσα στην ιστορία του πολέμου και την εσωτερική ζωή της χώρας. Δείχνει πώς επιδρούσε στην πορεία των πολεμικών γεγονότων ο αγώνας στο εσωτερικό των ξεχωριστών κρατών, ιδιαίτερα στην Αθήνα. Σχετικά με τις πολιτικές του πεποιθήσεις ο Θουκυδίδης είναι μετριοπαθής δημοκράτης, θαυμαστής - όπως είπαμε - του Περικλή και εκτιμά πολύ το Θηραμένη, μετριοπαθή ολιγαρχικό (411 π.Χ.) Ταυτόχρονα ο Θουκυδίδης είναι ενάντια στους ριζοσπαστικούς δημοκρατικούς: Τον Κλέωνα λχ. τον ονομάζει "αισχρότερο απ΄ όλους τους πολίτες". Ωστόσο οι πολιτικές του συμπάθειες δε τον εμποδίζουν να βλέπει τις αντικειμενικές αιτίες των γεγονότων. Βρίσκουμε κιόλας σ΄ αυτόν αντιλήψεις για τη νομοτέλεια των ιστορικών φαινομένων, την πεποίθηση ότι οι ίδιες αιτίες προκαλούν τα ίδια αποτελέσματα. Ο Θουκυδίδης πιστεύει όμως ότι η ανθρώπινη φύση μένει αμετάβλητη. Νομίζει ότι στις περιπτώσεις που εξαφανίζονται οι κατασταλτικές αρχές, η κυριαρχία των παθών κλονίζει τις βάσεις της κοινωνικής τάξης.

Ο Θουκυδίδης είναι σύγχρονος των γεγονότων και έχει πάρει μέρος σ΄ αυτά, όμως το έργο του δεν είναι "απομνημονεύματα", αλλά ιστορία. Για τον εαυτό του μιλάει λίγο, σε σχέση με την αντικειμενική αξία των γεγονότων στα οποία πήρε ο ίδιος άμεσα μέρος: "Έζησα όλο τον πόλεμο - γράφει - λόγω της ηλικίας μου, τον κατάλαβα και πρόσεξα να μάθω με ακρίβεια τα ξεχωριστά επεισόδια. Άλλωστε επειδή επί είκοσι χρόνια, ύστερ΄ από τη στρατηγία μου στην Αμφίπολη, ήμουν εξορία, βρισκόμουν κοντά στις υποθέσεις της μιάς ή της άλλης από τις εμπόλεμες μερίδες - περισσότερο κοντά, εξαιτίας της εξορίας μου, στις υποθέσεις των Πελοποννησίων - και στον ελεύθερο χρόνο μου είχα πολλές δυνατότητες να γνωρίσω τούτα ή εκείνα τα γεγονότα". (σσ Θουκυδίδη, Ιστορία του πελοποννησιακού πολέμου).

Κάνοντας λεπτομερειακή έκθεση των γεγονότων, ο Θουκυδίδης ήταν αναγκασμένος να αναφέρεται σε πολλά πρόσωπα. Δείχνοντας τον ιστορικό ρόλο των διαφόρων πολιτών, δεν απεικονίζει τις ατομικές ιδιότητες του χαρακτήρα τους. Εξαίρεση κάνει μονάχα για πρόσωπα, όπως ο Περικλής ή ο Αλκιβιάδης. Ο Θουκυδίδης δεν αναφέρει επίσης κανένα ανέκδοτο από τη ζωή αυτού ή εκείνου του παράγοντα. Τα ξεχωριστά πρόσωπα σα να χάνουν τη σημασία τους μπροστά σ΄ αυτό το μεγαλειώδικο γεγονός που είναι - σύμφωνα με τη γνώμη του Θουκυδίδη - ο πελοποννησιακός πόλεμος. Πάνω απ΄ όλα βάζει τη λογική, την ικανότητα του προσανατολισμού στα γεγονότα και την πρόβλεψη του μέλλοντος. Η έκθεσή του είναι χρονολογική και συστηματική. Μονάχα σε σπάνιες περιπτώσεις διακόπτεται από παρεκβάσεις, πέρα για πέρα δικαιολογημένες, που εξηγούν μια ορισμένη κατάσταση.

Συνδυάζοντας το βάθος της σκέψης με τη συμπυκνωμένη μορφή της έκφρασης, ο Θουκυδίδης αναγκάζει τον αναγνώστη να παρακολουθεί με ξεχωριστό ενδιαφέρον την πορεία των γεγονότων που εξιστορεί. Ενα από τα χαρακτηριστικά της έκθεσής του, όπως και άλλων αρχαίων ιστορικών, είναι ότι συνθέτει ελεύθερα τους λόγους των ιστορικών προσώπων. Ο ίδιος ο Θουκυδίδης λέει τα παρακάτω σχετικά μ΄ αυτό: "απέδωσα τις ομιλίες έτσι όπως νόμισα εγώ ότι θα έπρεπε να μιλήσει ο κάθε ρήτορας πιο ταιριαστά προς τις ανάγκες της περίστασης: όμως στάθηκα όσο μπορεί πιο κοντά στο βάθος των ιδεών που αληθινά έχουν εκφραστεί". (σσ Στο ίδιο). Ο ρόλος αυτών των ομιλιών στη γενική σύνθεση του έργου είναι ποικίλος. Ο επιτάφιος του Περικλή (λόγος στον ενταφιασμό των αθηναίων στρατιωτών) που εκφωνήθηκε στην αρχή ακόμα του πελοποννησιακού πολέμου, είναι ένα είδος πρόγραμμα της εσωτερικής και εξωτερικής του πολιτικής και παρουσιάζει μια εξιδανίκευση της αθηναϊκής δημοκρατίας, στη λαμπρότερη περίοδο της ύπαρξής της. Κάποτε οι ομιλίες σα να δικαιολογούν μιαν ορισμένη δράση ή να εξηγούν την πορεία των γεγονότων από την άποψη ενός ορισμένου κράτους και της μιας ή της άλλης πολιτικής μερίδας. Στο λόγο του πρέσβη της Κορίνθου στη συνέλευση της Σπάρτης κάνει μια σύγκριση ανάμεσα στους Αθηναίους και τους Σπαρτιάτες, κάνει, όπως θα λέγαμε σήμερα, ένα συγκριτικό χαρακτηρισμό.

Χάρη στο έργο του Θουκυδίδη γνωρίζουμε σήμερα καλά τα γεγονότα του πελοποννησιακού πολέμου. Αλλά δεν εξαντλείται μονάχα σ΄ αυτό η σημασία του. Ο μεγάλος αυτός ιστορικός έβαλε τις βάσεις της ιστορικής κριτικής και των ιστορικών γενικεύσεων. Απ΄ αυτή την άποψη δεν εκτιμήθηκε, όσο έπρεπε, στην αρχαιότητα. Μελέτησαν το ύφος του, μιμούνταν τις μέθοδες της αφήγησής του, όχι όμως και τις μέθοδες της έρευνάς του. Μονάχα τον τελευταίο αιώνα, που μόλις έφυγε, όταν άρχισε η επιστημονική μελέτη της ιστορίας της Ελλάδας, ο Θουκυδίδης εκτιμήθηκε όπως του άξιζε. Έτσι λοιπόν, αποδείχτηκε ότι ήταν από μια ορισμένη άποψη, ο άμεσος πρόδρομος της ιστοριογραφίας της εποχής μας. Δίκαια ονόμασε ο ίδιος το έργο του "κτήμα εις αεί".

Η εποχή της μεγαλύτερης ανόδου της αθηναϊκής δημοκρατίας σημειώθηκε λοιπόν με δυό σημαντικά έργα της ιστορίας της Ελλάδας - το έργο του Ηρόδοτου και το έργο του Θουκυδίδη. Πρέπει να σημειώσουμε ότι απ΄ αυτή την περίοδο διατηρήθηκαν και άλλα φιλολογικά μνημεία, που μπορούν να χρησιμοποιηθούν σαν ιστορικές πηγές. Ο 5ος αιώνας είναι η περίοδος της άνθισης της ελληνικής τραγωδίας. Οι τραγωδίες του Αισχύλου, του Σοφοκλή, του Ευριπίδη έχουν υποθέσεις μυθολογικές (με εξαίρεση την τραγωδία του Αισχύλου "Πέρσες" που αναφέρεται στην εκστρατεία του Ξέρξη ενάντια στους Έλληνες), αλλά ως ένα ορισμένο βαθμό και σ΄ αυτές καθρεφτίζεται η πολιτική και η κοινωνική πάλη. Οι τραγωδίες έχουν εξαιρετική σημασία για τη μελέτη της ανάπτυξης της ελληνικής αντίληψης για τον κόσμο. Για την πολιτική ιστορία είναι πολύ σημαντικές οι κωμωδίες του Αριστοφάνη. Ο συγγραφέας αντιδρά δυνατά στα γεγονότα της πολιτικής ζωής και οι κωμωδίες του αποτελούν αξιόλογη συμπλήρωση των στοιχείων των ιστορικών συγγραφέων.

Η έντονη πάλη, κοινωνική και πολιτική, που διεξαγόταν στην Αθήνα τον 5ο και 4ο αιώνα, καθρεφτίζεται σε πολυάριθμα έργα δημοσιολογικού χαρακτήρα. Ένα απ΄ αυτά τα έργα είναι η λεγόμενη "Ψευδοξενοφώντεια Αθηναίων πολιτεία". Αυτή η πραγματεία ονομάστηκε έτσι, γιατί διασώθηκε ανάμεσα στα έργα του Ξενοφώντα, συγγραφέα του 4ου αιώνα. Ομως αν εξετάσουμε το περιεχόμενό της, το ύφος, τις αντιλήψεις που εκθέτει, δε μπορεί να αποδοθεί στον Ξενοφώντα. Υποθέτουν ότι η "Αθηναίων πολιτεία" γράφτηκε στις αρχές του πελοποννησιακού πολέμου. Το όνομα του συγγραφέα δεν είναι γνωστό, αλλά από το περιεχόμενο της πραγματείας μπορεί να υποθέσουμε ότι ο συγγραφέας της είναι Αθηναίος, αντίπαλος της δημοκρατίας και οπαδός της ολιγαρχίας. "Οσο για την οργάνωση του κράτους των Αθηναίων, κι αν αυτοί διαλέξανε την τωρινή μορφή οργάνωσης, εγώ δεν την εγκρίνω". Μ΄ αυτά τα λόγια αρχίζει ο πολιτικός λίβελος που αναφέραμε πιο πάνω. Έπειτα ο συγγραφέας εξηγεί γιατί δεν του αρέσει το πολίτευμα της Αθήνας. "...εγώ δεν το εγκρίνω γιατί εκλέγουνε μόνοι τους τις αρχές και σαν εκλεγούν, οργανώνουν ένα τέτιο καθεστώς, που μέσα σ΄ αυτό οι απλοί άνθρωποι ζουν πιο καλά κι από τους ευγενείς". Ο συγγραφέας δεν αρνείται ότι από την άποψη τους οι Αθηναίοι είναι συνεπείς και δίνει λεπτομερειακό χαρακτηρισμό της πολιτικής και ιδιωτικής τους ζωής. Όμως συμπαθεί τη Σπάρτη. Η δυσαρέσκεια των αριστοκρατών-δουλοκτητών, εκδηλώνεται με ξεχωριστή σαφήνεια στα λόγια: "... η ασυδοσία των δούλων και των μετοίκων φτάνει στα τελευταία όρια. Εδώ όχι μόνο δεν επιτρέπεται να χτυπήσεις δούλο, αλλά κι αυτός δε θα μείνει πίσω... Στη Λακεδαίμονα όμως ο δούλος μου με φοβάται". (σσ "Ψευδοξενοφώντεια Αθηναίων πολιτεία).

Υπάρχουν διάφορες υποθέσεις για τις αιτίες της εμφάνισης αυτής της πραγματείας. Όμως ένα πράγμα είναι αναμφισβήτητο, ότι είναι ένας πολιτικός λίβελος με μεγάλη αξία για τη μελέτη των κοινωνικών και πολιτικών αγώνων του 5ου αιώνα. Στο βαθμό που μεγάλωναν οι κοινωνικές και πολιτικές αντιθέσεις στην Αθήνα, δυνάμωναν και οι ολιγαρχικές μερίδες. Όμως όλοι οι συγγραφείς της αριστοκρατικής μερίδας δεν ήταν τόσο ειλικρινείς, όπως ήταν ο συγγραφέας της "Ψευδοξενοφώντειας Αθηναίων πολιτείας". Πολλοί απ΄ αυτούς προσπαθούσαν να καλύψουν τις αξιώσεις τους για κυρίαρχη θέση μέσα στο κράτος επικαλούμενοι ιστορικά προηγούμενα. Η απαίτηση να γυρίσουν προς τα πίσω, στο "πολίτευμα των προγόνων" (στην πάτριον πολιτείαν), γίνεται δημοφιλής ανάμεσα στους αντίπαλους της δημοκρατίας. Οι αναδρομές στο ιστορικό παρελθόν γίνονται της μόδας. Επειδή όμως για τους μακρινούς χρόνους υπήρχαν λίγες πληροφορίες, συνέβαινε συχνά κάθε λογής επινοήσεις να τις παρουσιάζουν σαν αυθεντικά γεγονότα. Έτσι, όχι σπάνια, οι Αθηναίοι ολιγαρχικοί συγγραφείς πλαστογραφούν για σκοπούς πολιτικούς την ιστορία της αρχαίας Αθήνας.

Τα ιστορικά έργα διαδόθηκαν πλατιά τον 4ο αιώνα π.Χ. Η "ιστορία του πελοποννησιακού πολέμου" του Θουκυδίδη έγινε πολύ γνωστή. Ο Θουκυδίδης όμως, όπως αναφέραμε πιό πάνω, δεν κατόρθωσε να τελειώσει το έργο του και πολλοί ιστορικοί προσπάθησαν να το συνεχίσουν. Ενας από αυτούς τους συγγραφείς ήταν ο Ξενοφώντας, που γεννήθηκε περίπου το 430 π.Χ. και πέθανε ύστερα από το 355.


Απο ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΗΣ ΠΑΝΔΩΡΑΣ