Οι διωγμοί κατά των φιλοσόφων (2)

 Αριστοτέλης
Ο Αριστοτέλης, ο μεγάλος Σταγειρίτης φιλόσοφος και ιδρυτής της φιλοσοφικής σχολής του Λυκείου, όπως είναι γνωστό, ήταν δάσκαλος του Αλέξανδρου. Ο Φίλιππος και ο Αλέξανδρος είχαν επιβάλει την ενότητα στις πόλεις - κράτη της Ελλάδας. Στην Αθήνα υπήρχαν δύο αντιμαχόμενες φατρίες: η φιλομακεδονική και η αντιμακεδονική, με κύριο εκπρόσωπο το μεγάλο ρήτορα Δημοσθένη. Οσο ζούσε ο Αλέξανδρος ο Αριστοτέλης δε διέτρεχε κίνδυνο. Ομως ήταν δάσκαλός του, και η καταγωγή του από τα Στάγειρα για τους αντιμακεδονικούς τον τοποθετούσε αυτόματα στην αντίθετη παράταξη. Υπήρξαν βέβαια και αυτοί που υποστήριξαν την αντίθεσή του με τη σχολή της Ακαδημίας. Θεωρείται ότι υπήρχε μια αντιζηλία ανάμεσα στις δύο σχολές. Ξέρουμε όμως ότι όξυναν τις διαφορές τους οι φιλόσοφοι των πολλών φιλοσοφικών σχολών.

Γίνονταν δημόσιες συζητήσεις και αναγνώσεις έργων, γράφονταν νέα έργα για διάφορα φιλοσοφικά θέματα κλπ. Μετά το θάνατο του Μ. Αλεξάνδρου η κατάσταση οξύνθηκε. Αρχισε ο διωγμός όλων όσων θεωρούνταν αντίπαλοι. Βέβαια ο Αριστοτέλης ήταν αναγνωρισμένος μεγάλος φιλόσοφος με πολλούς μαθητές. Αλλά πάλι βρέθηκε η μαγική συνταγή... κατηγορία "επί ασεβεία". Μετά τον Αναξαγόρα και το Σωκράτη, έφθασε η σειρά του. Η κατηγορία ξεκίνησε από τις τιμές που απέδωσε στον Ερμεία Τύραννο του Αταρνέως (θεωρήθηκε ότι οι τιμές που του απέδωσε ο Αριστοτέλης ήταν τιμές θεού. Με το πρόσχημα αυτό στηρίχτηκε η κατηγορία "επί ασεβεία".), προς τιμήν του οποίου συνέθεσε ο Αριστοτέλης τον περίφημο "Υμνο προς την Αρετή" (βλ. Γράβιγγερ): "Αρετά πολύμοχθε γένει βροτείω θήραμα κάλιστον βίω..." Λέγεται ότι ο Αριστοτέλης είπε ότι δε θα άφηνε τους Αθηναίους να αμαρτήσουν ξανά εναντίον των φιλοσόφων (εννοώντας το θάνατο του Σωκράτη) και έφυγε από την Αθήνα. Κατέφυγε στη Χαλκίδα όπου πέθανε σε ένα χρόνο, ορίζοντας διάδοχο του Λυκείου το Θεόφραστο.

Υπατεία.
Ενα τραγικό παράδειγμα στην ιστορία της φιλοσοφίας ήταν η Υπατεία, η τελευταία φιλόσοφος της Αλεξάνδρειας, που έζησε μέσα στην ταραχή των συγκρούσεων των Χριστιανών και των "εθνικών", κατά τις οποίες ομάδες φανατικών χριστιανών, ανάμεσα σε άλλα, κατέστρεφαν με σφυριά τις παραστάσεις των Αιγυπτιακών ναών, πιστεύοντας ότι εκτελούσαν "θεάρεστο" έργο. Οι μεγάλες γνώσεις και η ευγένεια του χαρακτήρα της Υπατείας, που είχε αναλάβει τη διεύθυνση του Μουσείου (έτσι ονομαζόταν η φιλοσοφική Νεωπλατωνική σχολή στην Αλεξάνδρεια), προσέλκυσαν πάρα πολλούς μαθητές. Ασχολήθηκε με τα μαθηματικά και θεωρείται σαν μια από τις εξέχουσες φυσιογνωμίες της εποχής της στο χώρο της φιλοσοφίας. Οι σχέσεις της με όλους ήταν πολύ καλές. Ομως ο χριστιανικός φανατισμένος όχλος - οπαδοί του επίσκοπου Κύριλου- καιροφυλακτούσε. Λόγω των καλών σχέσεών της με τον έπαρχο, "θεώρησαν" ότι αυτή έφταιγε για κάποια δυσμενή απόφαση. Ετσι μια μέρα, ενώ διέσχιζε το δρόμο, όρμησαν, την κατέβασαν από την άμαξα και την τράβηξαν μέχρι την πιο κοντινή εκκλησία.

Εκεί την κομμάτιασαν ζωντανή σε μικρά κομμάτια με κοχύλια, την έκαψαν και σκόρπισαν τη στάχτη. Μέσα σ' ένα πανδαιμόνιο εγκληματικής ατμόσφαιρας εξόρκιζαν το "σατανά" που προσωποποιούσε και ενσάρκωνε η φιλοσοφία. Ο αυτοκράτορας για "τιμωρία" απαγόρευσε στους μοναχούς να εμφανίζονται δημόσια στην πόλη.

Η Υπατεία ήταν ο τελευταίος μάρτυρας της φιλοσοφίας στην Αλεξάνδρεια. Τα έργα της χάθηκαν και το όνομά της παραμελήθηκε για αιώνες. Δεν παύει όμως να ανήκει στους μάρτυρες της ελεύθερης σκέψης και στα θύματα της μισαλλοδοξίας και του θρησκευτικού φανατισμού.

Τζορντάνο Μπρούνο.
Μέσα στο Μεσαίωνα της Ευρώπης και στον τρόμο που προκαλούσε η Ιερά Εξέταση, εμφανίζεται ένας κοσμοπολίτης φιλόσοφος, ο Τζορντάνο Μπρούνο. Γεννημένος στη Νόλα της Νάπολης, πρωτοπόρος της ιδέας της Ενωμένης Ευρώπης, ταξιδεύει παντού. Εκπλήττει τους πάντες με τη βαθειά γνώση του, πολλές φορές ανεξήγητη, τον αντιδογματισμό και την ευθύτητά του. Δεν "κάνει πολιτική" αλλά εκφράζει καθαρά και ξάστερα τις ιδέες του αντίθετα προς το κάθε λογής κατεστημένο. Μέσα σ' ένα θρησκόληπτο όχλο που κυριαρχεί στην Ευρώπη μιλά για άπειρους κόσμους, για την ενότητα της ζωής, για τον ολιστικό άνθρωπο, για τη δύναμη της δημιουργικής φαντασίας και το ρόλο της, για την ολοκλήρωση καθώς και για τη μνημοτεχνική. Θεωρείται μάλιστα ότι κατείχε ένα σύστημα μνημοτεχνικής τόσο αποτελεσματικό, που τον ζητούσαν παντού να το διδάξει.

Επίσης έφερε στο φως διδασκαλίες των προσωκρατικών, του Πλάτωνα και ακόμη του μυθικού Ερμή του Τρισμέγιστου, χτυπώντας την Αριστοτέλεια λογική που, μέσω μιας εκφυλισμένης σχολαστικής μορφής της, κυβερνούσε τη βυθισμένη στο Μεσαίωνα Δύση. Ομως η Ιερά Εξέταση καιροφυλακτεί. Ενας αποτυχημένος μαθητής τον προδίδει κι έτσι σύντομα βρίσκεται έγκλειστος στις τρομερές φυλακές "Πιόμπι" της Ρώμης, φυλακές υποβρύχιες όπου ο χτύπος των νερών "θρυμματίζει" το νου κάθε φυλακισμένου. Εκεί έμεινε έγκλειστος ο Τζορντάνο Μπρούνο επτά ολόκληρα χρόνια. Λίγες μέρες πριν από τη δίκη του κατορθώνει να ξεπεράσει όλα τα προβλήματα της πολύχρονης φυλάκισης που τον είχε μετατρέψει σε ζωντανό τέρας και με θάρρος κατακεραυνώνει τους δικαστές του που τον δίκαζαν "στο όνομα του θεού" και του πάπα. Καταδικάζεται να καεί στο "Κάμπο ντι Φιόρι" της Ρώμης, πλατεία που πουλούσαν λουλούδια... Μαζί του καίγονται και πολλά από τα βιβλία του, τα οποία μετά τις "μάγισσες" και τους "μάγους" θεωρούνταν από την Ιερά Εξέταση ο υπ' αριθμόν ένα εχθρός της "πίστης".

Λέγεται ότι, όταν άκουσε την απόφαση, είπε στους δικαστές: "Εσείς που με δικάζετε και λέτε την απόφαση τρέμετε περισσότερο από μένα που την ακούω". Ο Τζορντάνο Μπρούνο υπήρξε ένας φιλόσοφος μάρτυρας των ιδεών του. Δεν υποχώρησε όπως ο Γαλιλαίος, δε μίλησε με καλυμμένα λόγια ούτε κρύφτηκε. Ηταν ένας γνήσιος εκφραστής της ελεύθερης σκέψης σε μια εποχή που βασίλευε ο σκοταδισμός, η κυριαρχία του πάπα, ο φανατισμός των μοναχικών ταγμάτων και κυρίως η άγνοια. Σαν νέος Σωκράτης πέθανε για τις ιδέες του. Σκόρπισαν τις στάχτες του στους ανέμους και για δύο σχεδόν αιώνες το όνομά του και τα έργα του δεν αναφέρονταν καν. Ομως ο κύκλος του σκοταδισμού έκλεισε και ένας νέος κύκλος έρευνας ξεκίνησε μετά τις πυρές της Ιεράς Εξέτασης. Οπως συμβαίνει με όλους τους μάρτυρες, εκ των υστέρων ο Τζορντάνο Μπρούνο αναγνωρίστηκε σα γνήσιος εκφραστής της ελεύθερης σκέψης και στην πλατεία που κάηκε υψώνεται σήμερα ένα πανύψηλο μπρούντζινο άγαλμα με παραστάσεις της ζωής και της δίκης του ανάγλυφες στο βάθρο του. Στη βάση του βρίσκονται πάντα φρέσκα λουλούδια που τοποθετούν θαυμαστές του απ' όλο τον κόσμο γι' αυτόν που ήξερε να ζήσει αλλά και να πεθάνει για τις ιδέες του.

Κάναμε μια αναδρομή κατά μήκος της Ιστορίας και αναφέραμε ενδεικτικά τα ονόματα μερικών μόνο φιλοσόφων. Ο κατάλογος όμως θα ήταν πολύ μακρύς, αν επιμέναμε έστω και λίγο. Γιατί η πρωτοπορία στη σκέψη πάντα ήταν ενοχλητική για τους κάθε λογής φανατικούς. Ετσι ονόματα όπως του Ηράκλειτου, του Εμπεδοκλή, των μεγάλων τραγικών αλλά και του φιλόσοφου αυτοκράτορα Ιουλιανού - ο οποίος φαίνεται ότι δολοφονήθηκε από τους χριστιανούς - ανήκουν στη λίστα αυτή. Από τη λίστα των απαγορευμένων βιβλίων της Ιεράς Εξέτασης στη Δύση, δε γλίτωσαν παρά ελάχιστα. Κάποια στιγμή απαγορεύτηκαν μέχρι και τα βιβλία του Καντ. Στην Ανατολή ο Γνωστικισμός - που συνδύαζε πάρα πολλά φιλοσοφικά στοιχεία με τη θρησκεία - κυνηγήθηκε άγρια με την ταμπέλα της "αίρεσης".

Στη Δύση οι Καθαροί και οι Ναϊτες εξοντώθηκαν εντελώς. Πολλοί κάλυψαν τη διδασκαλία με τις αλληγορίες τις οποίες μετά ειρωνεύονται, εξηγώντας τις κατά γράμμα οι διάφοροι καλόγεροι. Ομως η Αναγέννηση ήταν αναπόφευκτη. Με την αραβική επίδραση η Επιστήμη και η Φιλοσοφία ακμάζουν ξανά στην άκρη της Ευρώπης. Στην Ιταλία ο Φιτσίνο μεταφράζει Πλάτωνα και γεννιούνται οι νέες Ακαδημίες.

Βέβαια πολλοί νοσταλγούν το παρελθόν και ο ολιστικός τύπος ανθρώπου που ενσαρκώνει ο Ντα Βίντσι δεν τους συγκινεί. Αλλά η πορεία προς την αλήθεια δεν μπορεί να εμποδιστεί. Σιγά σιγά με την ολοκληρωμένη παρακμή της πολιτικής και οικονομικής δύναμης του Βατικανού - και όχι μόνο της θρησκευτικής - θα έλθουν στο φως πολλά εγκλήματα του καθολικισμού όχι μόνο διώξεις κατά της φιλοσοφίας αλλά και πολλά άλλα, όπως η γενοκτονία των Ινδιάνων της Βορείου και Νοτίου Αμερικής "στο όνομα του Χριστού", η "δουλεία" των μαύρων στο όνομα αυτού που έλεγε ότι δεν υπάρχει δούλος και οι οπαδοί του διακήρυξαν ότι καταργήθηκε η δουλεία και όμως η δουλεία των μαύρων στους χριστιανούς αποίκους ήταν η χειρότερη που υπήρξε στην ιστορία και με χριστιανούς κυρίως. Και όλα αυτά γιατί ο πολιτισμός δε χρειάζεται μόνο τη θρησκεία ή την τεχνολογία.

Πρέπει να βασίζεται στην αρμονική συνύπαρξη Θρησκείας, Επιστήμης, Τέχνης, Φιλοσοφίας. Τότε δεν θα παρατηρούμε φαινόμενα "αφορισμού" όπως του Νίκου Καζαντζάκη, που τα έργα του έχουν μεταφραστεί στις περισσότερες γλώσσες του κόσμου και παντού στις σελίδες του "ψάχνει να βρει το θεό", ή όπως του Θεόφιλου Καϊρη, ο οποίος δίδασκε τη "Θεοσέβεια", με αποτέλεσμα να φυλακιστεί, να πεθάνει από τις κακουχίες και το σώμα του να το γεμίσουν ασβέστη, να το κάψουν και να σκορπίσουν τη στάχτη του στους τέσσερις ανέμους, γιατί ήταν "αιρετικός".

Σήμερα όμως έχει στηθεί το άγαλμά του και η προτομή του και πολλοί δρόμοι έχουν το όνομά του. Εκ των υστέρων αναγνώριση. Δε θα έπρεπε να μας προβληματίσουν όλα αυτά; Η μήπως η εποχή μας είναι καλύτερη;

Οι εθνικισμοί και οι θρησκευτικοί φανατισμοί ξαναγεννιούνται από τις στάχτες τους και το κυνήγι μάγων και μαγισσών ξαναζωντανεύει. Η φιλοσοφία και σήμερα είναι υπό διωγμόν. Οποιος αμφιβάλλει ας διακηρύξει ανοιχτά τις ιδέες του.

Απο 'ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΗΣ ΠΑΝΔΩΡΑΣ"