Τα Ελευσίνια Μυστήρια περιστρέφονταν γύρω από μια θεότητα, η οποία πολύ νωρίς, πρώτη ίσως από όλους τους άλλους θεούς, προσείλκυσε την προσοχή του ανθρώπου. Μολονότι οι περισσότεροι από τους αρχαίους λαούς φαντάζονταν τους θεούς τους να κατοικούν στον ουρανό, η θεότητα της γης είναι πολύ παλαιότερη.
Αποκαλούμενη στην
αρχή Γαία, με το πέρασμα των αιώνων, απέκτησε το όνομα Δήμητρα, το οποίο
πιθανότατα σημαίνει «Γη μήτηρ». Η λατρεία της Δήμητρας, με καθαρά αγροτικό
χαρακτήρα, συνδεδεμένη με τον κύκλο των εργασιών από τη σπορά ως τη συγκομιδή,
είχε ευρύτατη διάδοση σε όλο τον ελληνισμό από τον μικρασιατικό έως τον
ιταλιωτικό χώρο. Έχοντας ως αφετηρία τις εύφορες πεδιάδες της νότιας Θεσσαλίας,
εξαπλώθηκε σε όλη την Ελλάδα.
Τα Θεσμοφόρια, τα
Σκίρα, τα Αλώα είναι μερικές από τις μεγάλες γιορτές που διοργανώνονταν στον
ελλαδικό χώρο προς τιμήν της θεάς της γονιμότητας. Όμως η λαμπρότερη γιορτή
προς τιμήν της Δήμητρας γινόταν στην Ελευσίνα, στο περίφημο ιερό, όπου
τελούνταν τα πιο σημαντικά μυστήρια της αρχαιότητας, στα οποία η Δήμητρα
λατρευόταν ως πανίσχυρη, χθόνια και γονιμική θεά.
Οι μυστικές αυτές
τελετές φαίνεται ότι ήταν μέρος της λατρείας των Προελλήνων κατοίκων της
Αιγαιίδας, των Πελασγών, των οποίων η θρησκεία περιστρεφόταν γύρω από τη γη,
τις χθόνιες θεότητές της, το μυστήριο της ζωής και του θανάτου και της μετά
θάνατον ζωής. Μετά την κάθοδο των ελληνικών φύλων, των Αχαιών και των Ιώνων, οι
οποίοι λάτρευαν τους ουράνιους θεούς, οι Πελασγοί ζήτησαν να προστατέψουν τις
θρησκευτικές παραδόσεις και τη λατρεία τους από τη βεβήλωση των αλλόθρησκων
κατακτητών και γι' αυτό χρησιμοποίησαν το σκότος της νύχτας. Τη μη ελληνικότητα
των μυστηρίων μαρτυρούν και λέξεις μη ελληνικές, όπως παιξ, κογξ, βαυβώ (η
μητρική κοιλιά), ευοί σαβοί (προσφωνήσεις προς τον Διόνυσο). Τα μυστήρια λοιπόν
της Ελευσίνας είναι η θρησκεία των κατακτηθέντων Πελασγών, οι τελετές της
οποίας, εξαιτίας του φόβου των επιδρομέων γίνονταν σε μυστικές συναθροίσεις. Αν
και αρχικά η θρησκεία των προελληνικών φύλων υπέστη τους διωγμούς των
κατακτητών, με το πέρασμα του χρόνου οι θρησκευτικές τελετές και δοξασίες
κατακτητών και κατακτημένων αφομοιώθηκαν.
Πριν από την
κάθοδο των ελληνικών φύλων, τα Ελευσίνια Μυστήρια υπάγονταν στη δικαιοδοσία των
προελληνικών βασιλικών οίκων της περιοχής. Γύρω στον 7ο αιώνα π.Χ. εξερράγησαν
μακροχρόνιοι πόλεμοι μεταξύ Αθηναίων και Ελευσινίων, κατά τη διάρκεια των
οποίων έπεσαν ο στρατηγός των Ελευσινίων, Ιμάραδος και ο βασιλιάς των Αθηναίων,
Ερεχθεύς. Τελικά οι Ελευσίνιοι ηττήθηκαν, η βασιλεία τους καταλύθηκε και η
Ελευσίνα έγινε ένας από τους δήμους της Αττικής. Οι Αθηναίοι ανέλαβαν τη
διοίκηση και την εποπτεία των μυστηρίων, όμως η Ελευσίνα παρέμεινε η κύρια
κοιτίδα τους, ενώ τα ιερατικά αξιώματα και η ευθύνη για τη διοργάνωση των
τελετών έμεινε στα χέρια των βασιλικών γενών των Ελευσινίων, των Ευμολπιδών,
στους οποίους ανήκε πάντα ο ανώτατος λειτουργός, ο ιεροφάντης και των Κηρύκων,
από τους οποίους προερχόταν ο δαδούχος.
Ο μύθος
Αντιπροσωπεύοντας
τις δυνατότητες της αγροτικής θρησκείας στην επίτευξη της γενικότερης
ανθρώπινης ευτυχίας, τα Ελευσίνια Μυστήρια είχαν σαφή εσχατολογική διδασκαλία.
Σύμφωνα με τον λεγόμενο ομηρικό ύμνο στη Δήμητρα, ο οποίος είναι ερμηνευτικός
της γενικότερης λατρείας της θεάς, στην Ελευσίνα, γνωρίζουμε ότι εκτός από τη
Δήμητρα πρωταγωνιστική μορφή των μυστηρίων ήταν η Κόρη, η Περσεφόνη,
αντιπροσωπεύοντας το κατεξοχήν πνεύμα της βλάστησης που εξαφανίζεται από την
επιφάνεια της γης και επανέρχεται σ αυτήν ύστερα από καθορισμένη χρονικά
παραμονή της στον Κάτω Κόσμο.
Όπως εξιστορεί ο
ομηρικός ύμνος, η Περσεφόνη, η κόρη της Δήμητρας, έπαιζε, μαζεύοντας λουλούδια
στους κάμπους της Ελευσίνας, με τις Ωκεανίδες νύμφες, τις κόρες του Ωκεανού.
Εκεί την απήγαγε ο Aδης-Πλούτων,
ο θεός-βασιλιάς του Κάτω Κόσμου, και τη μετέφερε στο βασίλειο των νεκρών, όπου
την έκανε βασίλισσά του. Τρελή από τη λύπη για την εξαφάνιση της κόρης της, η
Δήμητρα περιπλανιόταν για εννιά μέρες και τη δέκατη, από τη θεά Εκάτη και τον
θεό Ήλιο, έμαθε ότι η κόρη της είχε απαχθεί από τον Aδη - Πλούτωνα με τη συγκατάθεση του Δία. Πικραμένη
και εξοργισμένη, μεταμορφώθηκε σε φτωχή, γριά ζητιάνα και αποσύρθηκε στην
Ελευσίνα, όπου βρήκε φιλοξενία στο αρχοντικό του βασιλικού ζεύγους, του Κελεού
και της Μετάνειρας. Κατά την παραμονή της στην Ελευσίνα, η Δήμητρα ανέλαβε την
ανατροφή του Δημοφώντα, του μικρού γιου του Κελεού, τον οποίο αποπειράθηκε να
καταστήσει αθάνατο, τρέφοντάς τον με αμβροσία και βάζοντάς τον κρυφά τη νύχτα
σε φωτιά, προκειμένου να καταστρέψει τις θνητές σάρκες του. Το έργο όμως της
αθανασίας του Δημοφώντα ματαιώθηκε, όταν η μητέρα του ανακάλυψε έντρομη τις
ενέργειες της γηραιάς παραμάνας, οπότε η Δήμητρα φανερώθηκε στην αληθινή της
υπόσταση. Παρέμεινε ωστόσο θλιμμένη για την εξαφάνιση της κόρης της και μαζί
της η γη άκαρπη, μέχρις ότου ο Δίας, σε μια προσπάθεια συμβιβασμού της
κατάστασης, καθόρισε η Περσεφόνη να μένει στον Κάτω Κόσμο το 1/3 του χρόνου και
τα υπόλοιπα 2/3 να τα περνάει με τη μητέρα της. Εξευμενισμένη, τότε, η Δήμητρα
και προτού επιστρέψει στον Όλυμπο, βαθιά ευγνώμων στους Ελευσίνιους για τη
φιλοξενία τους, δίδαξε στους τέσσερις βασιλείς τους, τον Τριπτόλεμο, τον
Διοκλή, τον Εύμολπο και τον Κελεό, τα μυστήρια της λατρείας της, για τα οποία
αξίωσε απόλυτη μυστικότητα, υποσχόμενη αιώνια ευημερία στην πόλη.
Τα Μυστήρια στους
Αθηναίους
Η μεγάλη αίγλη
των Ελευσινίων Μυστηρίων συμπίπτει με την ανάληψη της επιμέλειάς τους από τους
Αθηναίους. Οι μυστηριακές θρησκευτικές τελετουργίες προς τιμήν της Δήμητρας και
της Κόρης έλαβαν λαμπρή μορφή την περίοδο της τυραννίας των Πεισιστρατιδών, οι
οποίοι φιλοδοξούσαν έτσι να εξωραΐσουν και να νομιμοποιήσουν την εξουσία τους,
αλλά στο απόγειο της ακμής τους έφθασαν κατά τη χρυσή εποχή της αθηναϊκής
δημοκρατίας, τον 5ο αιώνα π.Χ. Οι Αθηναίοι περιέβαλαν τότε τα μυστήρια με
εξαιρετική λαμπρότητα, αφενός για πολιτικούς λόγους και συγκεκριμένα για την
ηθική τόνωση της ηγεμονίας τους και αφετέρου για οικονομικούς σκοπούς,
σχετικούς με την εισροή χρήματος στην πόλη από τις πολυπληθείς αφίξεις των
ξένων που έφθαναν για να παρακολουθήσουν τις τελετές. Ψήφισμα των Αθηναίων της
περιόδου του Περικλή καθορίζει υπέρ του ιερού της Ελευσίνας ποσοστά από τους
Αθηναίους γαιοκτήμονες, τους συμμάχους και τους κληρούχους και καλεί όλους τους
Έλληνες σε καταβολή δωρεών, με αντάλλαγμα την ελεύθερη πρόσοδο στα Μυστήρια.
Από τότε, σε
αντίθεση με άλλες μυστηριακές θρησκευτικές τελετές, οι οποίες περιορίζονταν στα
μέλη μιας οικογένειας, ενός γένους ή μιας φατρίας, τα Ελευσίνια Μυστήρια ήταν
ανοιχτά σε όλους τους Έλληνες, ακόμη και σε δούλους, εάν μιλούσαν την ελληνική
γλώσσα και στη συνέχεια στους Ρωμαίους, ενώ από την εποχή των Περσικών Πολέμων,
όταν οι Πέρσες εσύλησαν και κατέκαψαν όλα τα ιερά των Αθηνών, αποκλείονταν οι
βάρβαροι. Αποκλείονταν επίσης οι διαπράξαντες εγκλήματα και διάφορες ιερόσυλες
πράξεις, όσο υψηλό αξίωμα και αν είχαν, με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα τον
αυτοκράτορα Νέρωνα, στον οποίο δεν επετράπη η συμμετοχή.
Από την εποχή της
προσάρτησης της Ελευσίνας στην Αθήνα, τα Ελευσίνια Μυστήρια ήταν διττά. Υπήρχαν
τα Μικρά Μυστήρια, τα οποία τελούνταν στην Αθήνα, στο προάστιο ’γρα, κατά τον
μήνα Ανθεστηριώνα (Φεβρουάριο), και τα Μεγάλα, τα κυρίως Ελευσίνια Μυστήρια,
που τελούνταν στην Ελευσίνα, από τη δέκατη πέμπτη ως την εικοστή τρίτη μέρα του
μήνα Βοηδρομιώνα (από το τέλος Σεπτεμβρίου ως τις αρχές Οκτωβρίου), την εποχή
δηλαδή της σποράς και κάθε τέταρτο έτος περιελάμβαναν μια εξαιρετικά λαμπρή
εορτή που λεγόταν πεντετηρίς.
Τα Μεγάλα
Μυστήρια
Οι προπαρασκευές
για τα Μεγάλα Μυστήρια διαρκούσαν εννέα ημέρες, οι οποίες συμβολίζουν τις
πρώτες εννιά μέρες των περιπλανήσεων της Δήμητρας. Αρκετό καιρό πριν από την
τέλεση των Μυστηρίων, οι Αθηναίοι έστελναν σε όλη την Ελλάδα κήρυκες που ανήκαν
στα δύο ιερατικά γένη, των Ευμολπιδών και των Κηρύκων, οι οποίοι εκόμιζαν
σπονδές, δίμηνη δηλαδή εκεχειρία, εάν η Αθήνα βρισκόταν σε πόλεμο με άλλες
ελληνικές πόλεις. Οι ξένοι που συνέρρεαν ήταν πολυπληθείς και έτσι τα Ελευσίνια
Μυστήρια αποτέλεσαν πανελλήνια εορτή.
Τη 14η
Βοηδρομιώνος, οι ιερείς και οι ιέρειες της θεάς στην Ελευσίνα έβγαζαν από το
ιερό της τα μυστικά ιερά, τα οποία φυλάσσονταν σε μια κίστη, ένα καλάθι πλεκτό
από κλαδιά ιτιάς ή λυγαριάς, εντελώς καλυμμένα και αθέατα και, γι αυτό τον
λόγο, αγνοούμε μέχρι σήμερα τι αντικείμενα περιείχε η κίστη. Μετά τις
προκαταρκτικές θυσίες, τα ιερά φέρονταν, διαμέσου της Ιεράς Οδού, σε πομπή προς
την Αθήνα, όπου για την προϋπάντησή τους κατέβαινε όλη η πόλη, οι αρχές, οι
ιερείς, ο λαός, συνοδεύοντάς τα μέχρι το εν άστει ιερό των Ελευσινίων θεοτήτων,
στη νοτιοδυτική πλευρά της Ακρόπολης. Τη 15η Βοηδρομιώνος, ο άρχων βασιλεύς, ο
οποίος είχε την ανώτατη επιμέλεια και εποπτεία των μυστηρίων, καλούσε τον λαό
σε πανηγυρική συγκέντρωση στην Αγορά, στην Ποικίλη Στοά, όπου γινόταν η
πρόρρησις, η επίσημη προκήρυξη, με την οποία καλούνταν να μετάσχουν στις ιερές
εκδηλώσεις, όλοι, εκτός εκείνων που είχαν διαπράξει κάποιο σοβαρό έγκλημα.
Τη 16η
Βοηδρομιώνος, οι μύστες κατέβαιναν να λουστούν στη θάλασσα του Φαλήρου ή του
Πειραιώς. Ήταν το μέγα καθαρτήριο βάπτισμα πριν από τη συμμετοχή τους στις
ιερές τελετές, ενώ τη 17η Βοηδρομιώνος τελούνταν στο Ιερό της θεάς, στην Αθήνα,
μεγάλη θυσία και την επόμενη μέρα γίνονταν τα Επιδαύρια ή Ασκληπιεία, προς
τιμήν του θεού Ασκληπιού, ο οποίος, σύμφωνα με την παράδοση, είχε μυηθεί στα
Μυστήρια.
Τη 19η
Βοηδρομιώνος, οι αρμόδιοι ιερείς παρελάμβαναν από το εν άστει ιερό, τα ιερά
αντικείμενα και στη συνέχεια, σε πομπή, ακολουθούμενοι από πολυάριθμο πλήθος,
μετέβαιναν στο Ιακχείο, στο Δίπυλο, όπου παρελάμβαναν το ξόανο του Ίακχου,
προστάτη θεού της πόλης, και αυστηρώς αθηναϊκής θεότητας και στη συνέχεια, όλη
η πομπή, αφού εξερχόταν από την Ιερά Πύλη, κατευθυνόταν προς την Ελευσίνα
διαμέσου της Ιεράς Οδού.
Πολύ αργά, το
βράδυ, η πομπή έφθανε στην Ελευσίνα, όπου στην αρχή του Θριασίου Πεδίου, οι
Κροκωνίδες, απόγονοι του πανάρχαιου βασιλιά Κρόκωνος, ασκώντας προνόμιό τους
που χάνεται στα βάθη των αιώνων, έδεναν με νήμα το δεξί χέρι με το αριστερό
πόδι κάθε μύστη, πράξη αποτρεπτική για οποιοδήποτε κακό. Λίγο πιο κάτω, στη
γέφυρα του ελευσίνιου ποταμού Κηφισού, οι πιστοί αντάλλασσαν μεταξύ τους
αισχρολογίες και άσεμνα αστεία, σε απομίμηση των πρόστυχων πειραγμάτων της
Ιάμβης, υπηρέτριας στο αρχοντικό του Κελεού, η οποία κατόρθωσε να προκαλέσει το
γέλιο στη θλιμμένη Δήμητρα, ένα έθιμο οργιαστικού χαρακτήρα που ανάγεται στο
αρχαιότερο στρώμα της λατρείας της θεάς.
Αλυτο το μυστήριο
των τελετών
Μετά την
πανηγυρική άφιξη της πομπής στην πόλη, οι μύστες αναπαύονταν όλη την υπόλοιπη
νύκτα και την ημέρα που ακολουθούσε, για να λάβουν μέρος στις μυστικές τελετές,
την αρχή της νύκτας της 21ης Βοηδρομιώνος. Οδηγούμενοι από τον ιεροφάντη και
τον δαδούχο, οι μύστες εισέρχονταν στο Τελεστήριο, όπου ξεκινούσαν οι τελετές.
Το περιεχόμενο των τελετών παραμένει πάντως ως τις μέρες μας άλυτο μυστήριο,
καθώς από τους συμμετέχοντες τηρούνταν απόλυτη μυστικότητα και η πολιτεία
επέβαλλε σ αυτούς που την παραβίαζαν την ποινή του θανάτου. Συγκεκριμένα, ο
Διαγόρας ο Μήλιος, ο οποίος διακωμώδησε τα Μυστήρια επικηρύχθηκε από τους Αθηναίους
για δύο τάλαντα για τη σύλληψή του και για ένα τάλαντο για τον θάνατό του. Ο
Αλκιβιάδης, κατηγορούμενος για παρωδία των Μυστηρίων, καταδικάστηκε ερήμην σε
θάνατο, ο τραγικός ποιητής Αισχύλος, κατηγορούμενος ότι σε τραγωδίες αποκάλυψε
κάποια από τα απόρρητα, κινδύνευσε μεν αλλά απαλλάχθηκε, ο ρήτορας Ανδοκίδης
μόλις διέφυγε την ποινή του θανάτου και ο Πλάτωνας μιλούσε για τα Μυστήρια με
μεγάλη επιφύλαξη.
Οι πενιχρές
μαρτυρίες για το περιεχόμενο των Τελετών προέρχονται κυρίως από Χριστιανούς
συγγραφείς, οπότε δεν θα πρέπει να θεωρηθούν απόλυτα έγκυρες και αξιόπιστες,
δεδομένης της προκατάληψης και της εχθρότητας, με την οποία αντιμετώπιζαν οι
Χριστιανοί τις ειδωλολατρικές τελετές των εθνικών.
Από τις ελάχιστες
πάντως μαρτυρίες που μπορούν να θεωρηθούν αξιόπιστες και από παραστάσεις έργων
τέχνης, το σύνολο των νεώτερων ερευνητών έχει καταλήξει στο συμπέρασμα ότι τα
τεκταινόμενα στα Ελευσίνια Μυστήρια ήταν δρώμενα, τα οποία αναπαριστούσαν με
δραματικό τρόπο τον μύθο της Δήμητρας και της Κόρης. Μια πιθανή αναπαράσταση
της τελετής μπορεί να περιγραφεί ως εξής: Ο ιεροφάντης, υποδυόμενος τον
Πλούτωνα, άρπαζε την ιέρεια της Δήμητρας, που υποδυόταν την Κόρη και παρά τη
θέλησή της, την οδηγούσε στον Αδη, όπου τελούνταν ο ιερός γάμος τους.
Ακολουθούσαν οι περιπλανήσεις της τραγικής μητέρας, η δεξίωση του Κελεού, η
άνοδος της Κόρης από τον ’δη, με τη συνοδεία του Ερμή, τον οποίο υποδυόταν ο
ιερός κήρυξ των μυστηρίων, η συνάντηση μητέρας και κόρης μέσα σε άπλετο φως από
τις δάδες που θα κράδαιναν οι μύστες και τέλος η αποδημία του Τριπτόλεμου, στον
οποίο η Δήμητρα ανέθεσε την ιερή αποστολή να διδάξει στους ανθρώπους τον τρόπο
καλλιέργειας της γης.
No comments:
Post a Comment